Overblog
Editer l'article Suivre ce blog Administration + Créer mon blog
18 avril 2019 4 18 /04 /avril /2019 17:04

Article bilingue / Pennad divyezhek

J'ai regroupé ici les petites notes que j'ai posté sur Facebook ces derniers temps. Chacune porte sur un anthroponyme celtique ancien trouvé à Nantes (Condevincon) ou Rezé (Ratiatum) à l'époque antique. À chaque fois le nom est décortiqué pour pouvoir le comprendre et montrer les rapports avec le breton (une langue celtique moderne), si la partie en breton de l'article est un peu plus grande c'est pour pouvoir m'attarder sur ce point. Il peut sembler paradoxal que ces inscriptions viennent des deux plus gros centres de romanisation de la cité, et pourtant des centaines de noms celtiques antiques y ont été trouvées, simplement parce que là bas on écrivait. Bien sûr il s'agit d'un choix, mais la matière est si importante que d'autres articles devraient suivre. À la fin de l'article vous trouverez la bibliographie, j'ai utilisé principalement les travaux de Xavier Delamarre, Pierre-Yves Lambert et Francis Favereau. Les parties en français sont en vert.

 

Amañ e tolpin ar pennadigoù em boa embannet e Facebook aveit an deizioù. Pep hani anezhe a zo a-zivout un anv-den e keltieg kozh (da vare an henamzer) bet kavet e Naoned (Condevincon) pe e Reudied (Ratiate). Dielfennet e vint ha tro ho po da welet na kar eo ar brezhoneg a hiziv d'ar yezhoù kozh-se. Ouzhpenn tra, un tammig evel ar latin hag ar galleg e ro an tu da gompren gwell emdroadur hor yezh a-c'houde an amzerioù-hont. Just-evel ma lâren kent ema bet kavet an darn vrasañ ag an enskrivadurioù-se e-lec'h ma oa kêrioù brasañ pobl an Namneted : Condevincon ha Ratiate, un dislâr eo un tammig rak an div-se a oa kalon romanekadur ar vro... Feiz, kement-se a ziskouez e oa bev ar yezhoù keltiek eno d'ar mare-hont c'hoazh, en desped da bep tra. Un dibab anvioù nend eo ken ar pennad-mañ rak kantadoù a anvioù a zo ha n'hellan ket en o lakaat holl, anat deoc'h. Pennadoù arall àr ar memb tem a vo da heul rak boued a zo me lâr deoc'h ! Ur levrlennadur pouezus a zo e diaz ar pennad hag e studiadennoù Xavier Delamarre, Pierre-Yves Lambert ha Frañsis Favereau am eus kavet man daveoù pennañ.

 

CARATUCCUS

Morter Caratuccus. Kavet e Reudied ha graet etre an IIIvet hag ar IVvet kantved. E mirdi Dobrée ema hiniv. Anv ar poder zo bet siellet douzh ar morter : CARATVCCVS. Latinaet eo bet e anv get un troadur e «-us» met lâret e veze «-os» e yezhoù keltiek kozh. A-dra sur oc'h eus anavet ar ger «karadeg» hag a zo un anv-den kerkoulz evel un anv-gwan, savet diàr ar wrizienn «kar, karet». Souezhus eo gwelet un dibenn e «-uc» d'ar mare-se, marse eo bet levezonet get an troadur latin, nemet e vehe un emdroadur diwezhat etre «-ac» hag «-oc». Anv Caratacos zo daet da vout Caradoc e henvrezhoneg, Caradeuc e krennvrezhoneg ha krouet en deus meur a anv-lec'h e Bro-Naoned evel Kercradet (Kergaradeg), Le Caradeuc, Ker Garradec, ..., un anv-familh eo bet ivez : Caradec (B, Luçon, 2017). «Cradè» eo distagadur gallaouek an anv-se (Chubri, 2013).

 

CARATUCCUS.
Mortier de «Caratuccus» (IIIe / IVe siècle, Rezé). Déjà assez populaire dans les langues celtiques antiques, le nom Caratacos a traversé les siècles, Caradoc en vieux-breton, Caradeuc en moyen-breton, Karadeg en breton moderne. C'est d'ailleurs toujours à la fois un prénom et un adjectif (aimable), puisque ce nom est formé sur la racine «kar, karet» (aimer). Il a formé plusieurs noms de lieux du département comme Kercradet à Saint-Lyphard (B. Luçon), sa prononciation gallèse est «Cradè» (Chubri).

https://grand-patrimoine.loire-atlantique.fr/…/mortier-de-c…

AGEDOVIR, TOVTILLA (ha TOVTUS).

Enskrivadur e latin bet kavet e Iliz-Veur Naoned. Graet etre 150 ha 250 goude J-K. Aveit dougen bri d'an Doue Meurzh Mullo e oa bet gouestlet an enskrivadur-se get daou zen : Agedovir ha Toutilla. Toutilla zo savet diàr ar ger «teuta» pe «touta» kar d'ar ger «tud» e brezhoneg. An dibenn -illa a oa ur ger bihanaat. Un anv arall savet diàr ar memb gwrizienn a zo bet kavet e kêr Naoned : Toutus (stumm latinaet diàr *toutos), anv ur poder siellet ouzh un darn-pod e oa (https://www.trismegistos.org/text/478734). Liesik e veze savet anvioù get ar wrizienn-se, tre-ha-tre vel e brezhoneg a-benn-ar-fin : Tudal, Tudeg, Tutael, ...  Agedovir zo savet diàr ur ger chomet damgomprenet «agedo» ("doare" pe "dremm" marse) hag ar ger «uiros» («gwaz», kar d'ar ger brezhonek «gour»). Penaos en deus gellet ar ger «uiros» roiñ ar ger «gour» hiziv ? E mod-se : uiros (keltiek kozh) > *uuir > uur (henvrezhoneg) > gour (adal mare ar c'hrenvrezhoneg). Hiziv ema an enskrivadur e mirdi Dobrée.

 

AGEDOVIR, TOVTILLA (et TOVTUS).
Inscription trouvée sous l'actuelle cathédrale de Nantes et vouée au dieu Mars Mullo par Agedovir et Toutilla entre 150 et 250 après J.C. Toutilla est composé du mot «touta» (peuple, tribu, parent du breton «tud») et d'un diminutif. Terme assez populaire dans l'anthroponymie antique, on le retrouve aussi dans le nom d'un ancien potier : Toutus, dont le nom a été trouvé sur un tesson à Nantes. «Tud» est aussi bien présent dans l'anthroponymie bretonne (Tudal, Tudeg, Tutael,...).
Agedovir est formé d'un premier mot dont le sens n'a pas encore été tout à fait percé par les spécialistes (agedo) et d'un second élément «uiros», bien connu au contraire, qui signifie «homme» (mot que l'on retrouve dans de nombreuses langues européennes).

 

ABALANIS.

Kavet e Reudied. Àr ur plad eo bet skrivet an anv-se. Koshikoc'h eo an enskrivadur-mañ evit ar re bet diskouezet kent, ema e-touez an anvioù-den koshañ anavet e Bro Naoned enta. Graet e oa bet ar plad da vare an Impalaer Claudius pe Nero, da lâret e kreiz ar c'hentañ kantved goude J.K.  Ar ger Abal- zo kar d'ar ger brezhonek «aval». Pa oa bet graet ar plad ne oa ket bet blotaet ar gensonenn e «v» c'hoazh. Neoazh, e geriaoueg Endlicher (latin/galianeg) skrivet e dibenn mare ar galianeg e c'heller lenn «auallo», hañvaloc'h douzh brezhoneg hiniv-an-deiz enta. Blotadur ar c'hensonennoù etre div vogalenn a zo orin sistem ar c'hemmadurioù e brezhoneg kerkoulz aveit en holl yezhoù keltiek modern arall. Krouet en deus ar ger «aval» un nebeud anvioù-lec'h brezhonek er vro evel hani Avalid e Sant-Nazer.

ABALANIS.

Nom trouvé sur un plat à Rezé datant du premier siècle de notre ère. Il est composé de "abal-", mot encore bien connu en breton et dans les langues celtiques modernes : aval (pomme) que l'on retrouve par exemple dans le nom de lieu breton Avalix à Saint-Nazaire (Avalid = la pommeraie, Luçon 2017). On sait par le très tardif glossaire gaulois/latin d'Endlicher (qui donne «auallo» pour pomme) que le celtique antique a connu un adoucissement des consonnes entre deux voyelles, ce phénomène phonologique aura pour conséquence (à terme) le système de mutations que nous connaissons aujourd'hui dans les langues celtiques modernes.

(Glossaire/Geriaoueg Endlicher)

CINTUS(A)MUS

Kavet e Naoned ha graet e dibenn an IIvet kantved. Anv ur poder e oa c'hoazh, latinaet eo e droadur get -us evel 'gozig seul gwezh. Ur bern anvioù savet diàr ar ger «cintu» a veze d'ar mare-se rak evel ar Romaned e vourre an dud é anviñ «kentañ» o bugel kentañ, «eil» o eil bugel, ha c'hoazh ha c'hoazh... Cintusmus zo savet diàr ar ger «cintu» neuze, kar d'ar brezhoneg «kent» ha «kentañ», kaer eo gouiet. «Eil» a veze lâret «allos» ha trede «tritios». Ar lostger «sam-» eo an eil elfenn : Cintu-s(a)m-. Lostger an derez uhelañ eo, daet da vout «-añ» e brezhoneg modern («-sam» (keltieg kozh) > «-am» (henvrezhoneg) > «-aff» (krennvrezhoneg) > «-añ» (brezhoneg modern). En arbenn a gensonenn «s» ar lostger «-sam» eo e tistager ur gensonenn divouezh e fin an anvioù gwan hiniv c'hoazh : pinvidikañ (get «k» ha nend eo ket «g») pe «kaletañ» get «t» lakaomp, rak ur gensonenn «s» a oa aze pell zo. Bugel kentañ e dud oa Cintus(a)mos enta. Setu emdroadur istoerel ar ger : cintusam- (keltiek kozh) > cintam (henvrezhoneg) > centaff (krennvrezhoneg) > kentañ (brezhoneg modern).

 

CINTUS(A)MUS

Cintus(a)m-. Trouvé à Nantes et daté de la fin du IIe siècle de notre ère. Le mot «cintu-» (premier) est assez courant dans l'anthroponymie celtique antique, car comme les Romains on appelait son premier enfant «premier», son second «second» etc... Ce mot se retrouve encore en breton «kentañ» (premier).
La finale «-sam-» est un suffixe suppérlatif («le plus») qui a donné le suffixe «-añ» en breton moderne.

 

DAGODUDNOS (lennit «dagodubnos»).  

Kavet e Reudied c'hoazh, àr un darn pod-dour. N'heller ket en deiziñ pervezh siwazh, rak kavet eo bet e-maez ar jeu. Nend eo ket siell ur poder evel lies met ur merch graet get un dorn, kredabl e oa bet graet get ar piaouer da ziferiñ da biv e oa ar pod rak prizius e oa. Nend eo ket bet latinaet troadur an anv en taol-mañ ha miret eo bet an -os galianek. C'hoazh ur wezh eo savet Dagodubnos diàr daou c'her : Dago : Talvet a ra kement evel «mat», ha bout eo chomet bev mat e kembraeg e vez klevet dibaot a wezh e brezhoneg hiziv. Met routoù a zo anezhañ ur sort : «da» http://www.devri.bzh/dictionnaire/d/da-5/ . Dumnos : Daougompren eo hennezh, kar eo d'ar gerioù «don» ha «deun» (dan). Pezh zo en doa ur ster relijiel d'ar grez-hont ivez, ha X. Delamarre en deus diskouezet penaos e krede ar Gelted kozh e meur a ved : Albio- (bed an Doueoù en neñv, un tammig evel ar Menez Olimpos e Gresia, roet en deus o anv d'an Alpoù ha da vro Skos (Alba) ivez), bitu- (bed an dud, liammet get ar ger brezhoneg «bed») ha Dumnos (bed an deun, evel an «ifern» e Gresia hag e meur a sevenadur). Dagodumnos a vehe neuze «don e vadelezh» peotramant «ifern mat» (souezhusoc'h e vehe...). Daou anv poder a ziskouez ar ger dumnos e Reudied ivez : Eredumnos ha Iiridumnos.


DAGODUDNOS (lire Dagodubnos).
Trouvé hors contexte à Rezé. Le nom n'a pas été latinisé cette fois, et garde sa désinence en -os.
Il est formé de deux éléments : Dago (bon) qui peut encore se rencontrer (même si rarement) en breton sous la forme «da»
(http://www.devri.bzh/dictionnaire/d/da-5/) et de Dumnos (profond) parent du breton deun (fond) et don (profond). X. Delamarre a montré que ce mot avait aussi un sens religieux et désignait un des trois mondes dans la religion de l'époque : Albio- (le monde «blanc» des dieux, un peu comme l'Olympe grec, qui a donné le nom des «Alpes» ou de l'Ecosse («Alba» en gaélique) par exemple), Bitu (le plancher des vaches, qui a donné le breton «bed») et Dumnos (le monde des profondeurs) équivalent de l'enfer grec.. Dagodumnos est donc celui qui est «profondément bon» à moins qu'il ne faille y voir une signification religieuse... La racine «dumnos» se retrouve aussi dans deux noms de potiers à Rezé : Eredumnos et Iiridumnos.

Skeudenn / Dessin : Porzh Ratiate / Port de Ratiatum, Le Chronographe, Matthieu Appriou.

ARGIOTALUS.

Kavet e Worms (Bro Alamagn) ha skrivet àr e vaen-kañv, anv Argiotalos a zo brudet evel ar c’hentañ anv Namned anavet. Marc’heg e oa a-barzh arme Roma ha kaset da c'h-Germania kent monet da vougiñ emsavadegoù galian Iulius Florius ha Sacroviros e 21 goude J.K àr marzoù an Impalaerezh. Eno eo marvet ha savet e vez enta. Anv e dad zo skrivet ivez : Smertulitanus (peadra da sevel ur pennadig c’hoazh :) ).

Daou c’her zo en anv arre : argios ha talos.

Argios zo kar d’ar brezhoneg «erc’h» (kerneveureg «ergh»), d’ar grez-se e talveze kement evel «gwenn» ivez (ar liv), liv lufrus an erc’h enta. Met penaos an diaoul en deus gellet ar ger «argios» roiñ «erc’h» ? e mod-se : argios (keltiek kozh) > *arc’h (henvrezhoneg) > erc’h (krennvrezhoneg). Talos zo aes da gompren atav rak hendad ar ger «tal» eo (ar perzh-korf). Argiotalos zo «gwenn e dal» neuze. Anvioù-tud tost zo berped e brezhoneg a-vremañ evel hani «Gwendal» lakaomp.

(Bez Argiotalus)

 

ARGIOTALUS.

Trouvé à Worms (Allemagne) sur une stèle. Argiotalos est, avec son père Smertulitanos, le Namnète le plus ancien connu. Il avait servi comme cavalier dans l’armée Romaine en Germanie avant d'être envoyé pour mater une rébellion gauloise commanditée par Iulius Florius et Sacrovir en 21 après J.C, où il a manifestement trouvé la mort. Son nom est formé de «argios» (blanc /neige) qui a donné le breton «erc’h» et de «talos» (front), parent du breton «tal» (de même sens). Le sens de ce prénom est par conséquent proche de l’actuel Gwendal.

 

Levrlennadur / Bibliographie :

X. Delamarre, Dictionnaire de la langue gauloise, Errances, 2018

A. Plouhinec, Marques de potiers gallo-romains découvertes à Rezé et dans le lit de la Loire, Annales de Bretagne et des pays de l'Ouest, Année 1966, 73-1, pp. 167-183 

F. Favereau, Les Celticismes, Skol Vreizh, 2017

Epigraphik databank (http://db.edcs.eu/epigr/epi.php?s_sprache=fr)

Les noms des Namnètes / Anvioù an Namneted
Partager cet article
Repost0

commentaires

Présentation

  • : Mitaw
  • : Dans ce blog vous trouverez des informations sur l'histoire, les langues, et les traditions orales du Nord-Ouest du pays nantais.
  • Contact

Plus d'infos sur notre page Facebook/ Kit d'hor pajenn Facebook da ouiet pelloc'h  : Mitaw Arblog

 

Recherche

Catégories